Cymbały to niezwykły i fascynujący instrument muzyczny o długiej i ciekawej historii. Choć dziś kojarzą się głównie z muzyką ludową, to ich pochodzenie i rozwój są znacznie bardziej złożone. Poznajmy bliżej tę wyjątkową perkusję z blaszkami.
Cymbały - skąd się wzięły i jak ewoluowały?
Instrumenty podobne do cymbałów były znane już w starożytności w Persji, Indiach czy Chinach. Jednak bezpośrednim protoplastą współczesnych cymbałów był cymbalum, popularny w średniowiecznej Europie od XIII wieku. Była to skrzynka rezonansowa z strunami, na których uderzano pałeczkami. W późnym średniowieczu cymbalum ewoluowało w kierunku instrumentu klawiszowego, stając się protoformem psałterza i klawesynu. Jednocześnie zaczęły powstawać wersje perkusyjne - z ruchomymi blaszkami zamiast strun.
Renesans i barok to okres dynamicznego rozwoju cymbałów. Stawały się coraz bardziej złożone konstrukcyjnie, z większą liczbą blaszek o zróżnicowanych rozmiarach. Powstawały odmiany koncertowe, używane przez wirtuozów w arystokratycznych salonach. Upowszechniły się cymbały z pedałami umożliwiającymi zmianę stroju blaszek w trakcie gry. Rozkwit cymbałów przerwało pojawienie się fortepianu w XVIII wieku. Jednak proste, ludowe odmiany cymbałów przetrwały, stając się elementem muzyki wiejskiej.
Jak wyglądają cymbały i z czego się składają?
Klasyczne cymbały składają się ze skrzyni rezonansowej oraz zestawu blaszek umieszczonych na ramie nad skrzynią. W skrzyni znajdują się otwory rezonansowe wzmacniające dźwięk. Blaszki wykonane są ze stopu miedzi i cyny lub z mosiądzu. Mają kształt trapezowaty z zaokrąglonymi rogami. Umieszcza się je parami na ramie, pochylając lekko ku sobie. Uderzając w blaszkę palcami powoduje się jej drgania, a tarcie o drugą blaszkę w parze wzmacnia i wydłuża dźwięk.
Ilość blaszek w cymbałach waha się zwykle od kilkunastu do kilkudziesięciu par. Im więcej blaszek, tym szersze możliwości muzyczne instrumentu. Blaszki różnią się rozmiarem, grubością i kształtem, dzięki czemu dają dźwięki o odmiennej barwie - od wysokich po niskie. Najmniejsze blaszki umieszcza się z przodu, większe z tyłu. W instrumentach koncertowych blaszki są umieszczone na kilku rzędach tworzących większą skalę dźwięków.
Jakie są rodzaje i typy cymbałów?
Można wyróżnić kilka głównych odmian cymbałów:
- Cymbały ustne - małe, trzymane w dłoniach, grano na nich przykładając do ust i modulując dźwięk oddechem.
- Cymbały stołowe - większe, stawiane na stole lub kolanach.
- Cymbały pomostowe - duże konstrukcje z blaszkami rozmieszczonymi na kilku pomostach umożliwiających grę oburącz.
Cymbały dzieli się także ze względu na repertuar i okoliczności użycia na:
- Cymbały koncertowe - złożone, wielopokładowe instrumenty do występów estradowych.
- Cymbały ludowe - prostsze, do grania muzyki tradycyjnej, ludowej.
Osobną odmianą są cymbały z pedałami, które umożliwiają zmianę nastroju blaszek w czasie gry. Stosowane są głównie w cymbałach koncertowych.
Jak gra się na cymbałach i jakie techniki stosuje się w grze?
Na cymbałach gra się uderzając bezpośrednio w blaszki palcami rąk. Najczęściej używa się kciuków i palców wskazujących, czasem także środkowych. Dla wydobycia głośniejszego dźwięku stosuje się specjalne nakładki - plektrony na palce. Możliwe jest granie jedną lub dwiema rękami.
Podstawowymi technikami gry są:
- Gra pasażowa - szybkie przebiegi dźwięków melodii.
- Gra akordowa - równoczesne uderzanie w kilka blaszek tworzących akord.
- Arpeggio - rozkładanie akordu na pojedyncze dźwięki.
- Tremolo - szybkie powtarzanie dźwięku.
- Glissando - przeciągłe przesuwanie palca po blaszkach.
Wirtuozi opanowują wiele zaawansowanych technik umożliwiających szybką, dynamiczną i złożoną grę solową na cymbałach.
Cymbały w muzyce ludowej - ich rola i znaczenie
Cymbały od wieków były nieodłącznym elementem muzyki ludowej, szczególnie w krajach Europy wschodniej i środkowej. Towarzyszyły tańcom, pieśniom, a także grajkom ludowym. Ich charakterystyczny, przenikliwy dźwięk idealnie komponował się z brzmieniem skrzypiec, akordeonów czy dud.
W folklorze Polski, Ukrainy, Białorusi czy Bałkanów cymbalistą był zwykle mężczyzna. Kultywowano improwizacje i wirtuozerię w grze. Cymbaliści często występowali solowo, ale też współpracowali z zespołami śpiewaczymi i instrumentalnymi. Charakterystyczne brzmienie cymbałów stało się rozpoznawalną wizytówką muzyki ludowej regionu.
Gdzie można kupić cymbały i na co zwrócić uwagę przy wyborze?
Nowe cymbały kupić można w sklepach muzycznych oferujących instrumenty ludowe lub w specjalistycznych pracowniach cymbalarskich. Oprócz fabrycznie nowych dostępne są cymbały używane, często o dużej wartości historycznej.
Przy zakupie cymbałów warto zwrócić uwagę na:
- Ilość i rozmiar blaszek - im więcej, tym bogatsze brzmienie.
- Materiał blaszek - najlepsze są mosiężne.
- Jakość wykonania i montażu blaszek.
- Estetykę i zdobienia instrumentu.
- Brzmienie - warto samemu wypróbować instrument.
Dobrze doradzą sprzedawcy-instrumentaliści z dużym doświadczeniem.
Jak dbać o cymbały i jak je konserwować?
Aby cymbały służyły jak najdłużej i zachowały dobrą kondycję, wymagają systematycznej konserwacji i pielęgnacji.
Zalecenia:
- Przechowywać w suchym pomieszczeniu, najlepiej w futerałe.
- Chronić przed kurzem, piaskiem i wilgocią.
- Utrzymywać w czystości - odkurzać, przecierać suchą szmatką.
- Raz do roku czyścić blaszki specjalnym preparatem.
- Wymieniać pęknięte lub wygięte blaszki.
- Smarować elementy mechaniczne olejem maszynowym.
- Strojenie powierzać specjalistom.
Regularne zabiegi pielęgnacyjne pozwolą cieszyć się cymbałami przez lata!
Najsłynniejsi wirtuozi gry na cymbałach
W historii cymbałów zapisali się wybitni artyści, którzy wynieśli grę na tym instrumencie do rangi sztuki. Do największych wirtuozów należeli:
- Wolfgang Amadeusz Mozart - geniusz epoki klasycyzmu, komponował także utwory z towarzyszeniem cymbałów.
- Michaił Glinka - rosyjski kompozytor romantyzmu, w młodości wirtuoz gry na cymbałach.
- Piotr Czajkowski - twórca baletów, któremu cymbały towarzyszyły w dzieciństwie.
- Richard Strauss - niemiecki kompozytor, napisał sonatę na cymbały.
- Grigorij Samuilowicz Lederman - radziecki cymbalista, kompozytor i pedagog.
Obecnie mistrzami cymbałów są m.in. Borys Andrianow z Ukrainy, Matija Solce z Chorwacji czy Słowak Laco Deczi. Pielęgnują oni tradycję gry na tym niezwykłym instrumencie.
Podsumowanie
Cymbały to instrument o długiej i ciekawej historii, sięgającej średniowiecza. Przeszły fascynującą ewolucję od prostych perkusji do wysublimowanych instrumentów salonowych. Dziś kojarzone głównie z muzyką ludową, do której wniosły niepowtarzalny koloryt. Mimo konkurencji nowoczesnych instrumentów wciąż mają swoich entuzjastów i wirtuozów, a ich brzmienie wzbudza zachwyt melomanów na całym świecie.
